Witamina B w ciąży. Suplementacja w ciąży witaminy B – dlaczego warto?

Witamina B odgrywa ważną rolę w utrzymaniu zdrowia i właściwego funkcjonowania organizmu, szczególnie w okresie ciąży. To grupa witamin, która obejmuje osiem różnych substancji od B1 (tiaminę) po B12 (kobalaminę).

Każda z witamin z grupy B pełni istotne funkcje w organizmie, zarówno dla matki, jak i rozwijającego się dziecka. Właśnie dlatego prawidłowe dostarczenie witamin z grupy B w okresie ciąży jest niezmiernie ważne dla zdrowia i matki, i dziecka.

W czasie ciąży witamina B jest bardzo ważna, ale to nie znaczy, że osoby, które nie są w ciąży, nie muszą dbać o jej odpowiedni poziom w organizmie. Każdy powinien dbać o obecność witamin B w codziennej diecie. Przeczytaj poniższy artykuł i dowiedz się więcej o grupie witamin B.

1. Tiamina (witamina B1)

Rola witaminy B1 w organizmie

Tiamina jest istotna dla prawidłowego funkcjonowania zarówno centralnego, jak i obwodowego układu nerwowego. Jej odpowiedni poziom wpływa na regenerację białek na poziomie komórkowym.

Dodatkowo witamina B1 łagodzi ból, przyspiesza gojenie się ran oraz wykazuje działanie uspokajające.

Zapotrzebowanie na witaminę B1

Zapotrzebowanie na tiaminę zależy od czynników zewnętrznych, wewnętrznych oraz sposobu żywienia.

Do czynników zewnętrznych zalicza się m.in. wysiłek fizyczny, zwłaszcza w ekstremalnych warunkach temperaturowych. Właśnie dlatego osoby prowadzące aktywny tryb życia lub pracujące w trudnych warunkach powinny zadbać o odpowiednie spożycie witaminy B1.

Czynniki wewnętrzne, takie jak ciąża, laktacja, nadużywanie alkoholu, palenie papierosów, cukrzyca, nadczynność tarczycy czy też choroby przewodu pokarmowego, również mogą zwiększać zapotrzebowanie na tiaminę.

Sposób żywienia wpływa na zapotrzebowanie na witaminę B1 poprzez regulację jej zużycia w metabolizmie podstawowych składników diety. Przykładowo wysokie spożycie węglowodanów może zwiększyć zapotrzebowanie, natomiast białka o wysokiej wartości biologicznej mogą je zmniejszyć.

Dobowe zalecane spożycie witaminy B1 na kobietę w ciąży wynosi 1,4 mg. Kobiety w trakcie laktacji powinny zażywać 1,5 mg na dobę.

Objawy niedoboru witaminy B1

Niedobór tiaminy objawia się przede wszystkim przez zmiany w układach: pokarmowym, nerwowym i krążenia. Początkowe objawy są łagodne i zazwyczaj pojawiają się po kilku tygodniach. Mogą obejmować: drażliwość, obniżenie nastroju, trudności w koncentracji oraz uczucie przewlekłego zmęczenia.

Bardziej zaawansowany niedobór witaminy B1 prowadzi do poważniejszych objawów, przykładowo:

• utrata apetytu i masy ciała,
• biegunka,
• osłabienie odruchu kolanowego i ścięgna Achillesa,
• zaburzenia czucia,
• zaburzenia pracy mięśnia sercowego,
• tachykardia,
• podwyższone ciśnienie krwi,
• obrzęki obwodowe.

Źródła witaminy B1

Tiamina występuje w wielu produktach spożywczych, zarówno pochodzenia roślinnego, jak i zwierzęcego. Dobrym źródłem tej witaminy są m.in. ryż, kukurydza, pełnoziarniste produkty z żyta i pszenicy oraz mięso wieprzowe.

2. Ryboflawina (witamina B2)

Rola witaminy B2 w organizmie

Witamina B2 jest ważna dla prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego. Dodatkowo, wraz z witaminą A, pełni istotną rolę w utrzymaniu zdrowych błon śluzowych w układach oddechowym i pokarmowym. Wspomaga też procesy regeneracji skóry.

Ryboflawina jest również niezbędna do biosyntezy hemoglobiny i rodopsyny, a także uczestniczy w konwersji bodźców świetlnych na impulsy nerwowe oraz w prawidłowej przemianie neuroprzekaźników, folianów i witaminy B6.

Zapotrzebowanie na witaminę B2

Zapotrzebowanie na ryboflawinę wzrasta w przypadku intensywnych ćwiczeń fizycznych, chronicznego stresu, stosowania doustnych środków antykoncepcyjnych, a także przy chorobach wątroby i żołądka.

Dobowe zalecane spożycie witaminy B2 na kobietę w ciąży wynosi 1,4 mg. Kobiety w trakcie laktacji powinny zażywać 1,6 mg na dobę.

Objawy niedoboru witaminy B2

Niedobór ryboflawiny może wywołać szereg niekorzystnych objawów, choć nie są one zazwyczaj poważne dla organizmu. Wśród nich można wymienić: pogorszenie ostrości wzroku, nadwrażliwość na światło, łojotokowe zapalenie skóry, zapalenie kącików ust (tzw. zajady) oraz zaczerwienienie warg i języka.

W przypadku przedłużającego się niedoboru witaminy B2 mogą pojawić się także neuropatie oraz anemia.

Źródła witaminy B2

Ryboflawina występuje w licznych produktach pochodzenia zwierzęcego i roślinnego. Największe ilości tego składnika można znaleźć w mleku, wątrobie, mięsie drobiowym, rybach, warzywach liściastych oraz w pełnych ziarnach zbóż.

Dodatkowo ryboflawina jest często dodawana do masła orzechowego, płatków śniadaniowych, kawy oraz napojów kakaopodobnych.

3. Niacyna (witamina B3)

Znaczenie witaminy B3 dla organizmu

Niacyna, czyli witamina B3, pełni ważną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu obwodowego układu nerwowego oraz mózgu.

Funkcją niacyny jest także obniżanie poziomu cholesterolu we krwi, rozszerzanie naczyń krwionośnych i poprawa przepływu krwi, a także udział w produkcji czerwonych krwinek.

Niacyna wpływa pozytywnie na ukrwienie skóry i zdrowie włosów.

Zapotrzebowanie na witaminę B3

Zapotrzebowanie na niacynę zwiększa się u kobiet stosujących doustne środki antykoncepcyjne oraz u kobiet w ciąży i karmiących piersią.

Dobowe zalecane spożycie witaminy B3 na kobietę w ciąży wynosi 18 mg. Kobiety w trakcie laktacji powinny zażywać 17 mg na dobę.

Objawy niedoboru witaminy PP (B3)

Objawy niedoboru niacyny mogą wystąpić u osób z różnymi schorzeniami, takimi jak anoreksja, choroba Crohna, AIDS, nowotwory po leczeniu chemioterapią oraz u osób z problemem nadużywania alkoholu.

Niedobór tej witaminy często prowadzi do wystąpienia pelagry, która objawia się:

• bólami w jamie ustnej i na języku,
• zaburzeniami w układzie pokarmowym, takimi jak bóle brzucha, nudności, biegunki lub zaparcia,
• objawami neurologicznymi związanymi z degeneracją tkanek nerwowych, takimi jak niepokój, drażliwość, bezsenność, zaburzenia pamięci, bóle głowy i zawroty głowy,
• nadmierną produkcją śliny,
• wysypką,
• wypadaniem włosów.

Źródła witaminy B3

Niacynę można znaleźć zwłaszcza w mięsie, rybach, skorupiakach, drożdżach, mleku, pełnych ziarnach zbóż, orzeszkach ziemnych, warzywach strączkowych, zielonych warzywach liściastych, herbacie i kawie.

Dodatkowo niacynę dodaje się do różnych produktów spożywczych, takich jak cukierki, mleko oraz mąka.

4. Kwas pantotenowy (witamina B5)

Znaczenie witaminy B5 dla organizmu

Witamina B5, zwana kwasem pantotenowym, posiada wiele korzystnych właściwości dla zdrowia. Jest niezbędna do procesu syntezy podstawowych aminokwasów.

Dodatkowo witamina B5 wpływa korzystnie na wzrost włosów i paznokci, a także poprawia strukturę naskórka. Działa łagodząco na podrażnienia skóry, przyspiesza proces gojenia się, pomaga w utrzymaniu jędrnej i elastycznej skóry oraz posiada właściwości przeciwzapalne i nawilżające. Ponadto reguluje funkcje gruczołów łojowych.

Zapotrzebowanie na witaminę B5

Większe zapotrzebowanie na witaminę B5 występuje u:

• kobiet w ciąży i podczas karmienia piersią,
• osób po operacjach chirurgicznych,
• osób niedożywionych,
• pacjentów poddawanych leczeniu oparzeń,
• osób nadużywających alkoholu.

Dobowe zalecane spożycie witaminy B5 na kobietę w ciąży wynosi 6 mg. Kobiety w trakcie laktacji powinny zażywać 7 mg na dobę.

Objawy niedoboru witaminy B5

Niedobór witaminy B5 prowadzi do różnych zaburzeń metabolicznych. Lekki niedobór może wywołać zaburzenia tolerancji glukozy, wzrost poziomu triacylogliceroli, nieestryfikowanych kwasów tłuszczowych oraz obniżenie poziomu całkowitego cholesterolu we krwi.

U kobiet w ciąży, niedobór witaminy B5 może skutkować spadkiem masy ciała płodu, nieprawidłowym wzrostem i dojrzewaniem jelita cienkiego, pogorszeniem sprawności ruchowej, zmniejszoną syntezą hemu, a nawet zwiększonym ryzykiem poronienia.

W przypadku znacznego niedoboru kwasu pantotenowego pojawiają się następujące objawy:

• zmiany osobowości,
• uczucie niepokoju,
• osłabienie,
• uczucie zmęczenia,
• bezsenność,
• drgawki,
• częste infekcje,
• bóle głowy,
• bóle brzucha,
• nudności,
• wymioty,
• zaparcia,
• biegunka,
• parestezje w rękach i nogach,
• piekący ból w nogach.

Źródła witaminy B5

Witaminę B5 można znaleźć w wątrobie, mleku, jajach kurzych, drożdżach, kalafiorze, fasoli, zielonych warzywach liściastych, pełnych ziarnach zbóż, soi oraz grzybach.

Umiarkowane ilości witaminy B5 można znaleźć również w awokado, brokułach, słodkich ziemniakach i melasie.

5. Witamina B6 w ciąży

Znaczenie witaminy B6 dla organizmu

Dlaczego suplementacja witaminy B6 jest ważna? Witamina B6 odgrywa istotną rolę w przemianie aminokwasów. Wspomaga ich wchłanianie w jelicie cienkim oraz uczestniczy w ich przekształcaniu w formy prawoskrętne.

Dodatkowo, witamina B6 jest ważna dla przemiany nienasyconych kwasów tłuszczowych i cholesterolu, a także odgrywa rolę w przemianach węglowodanów oraz w regulacji odpowiedniego stężenia glukozy we krwi.

Witamina B6 ma również wpływ na produkcję przeciwciał, funkcjonowanie hormonów steroidowych oraz metabolizm tkanki nerwowej.

Zapotrzebowanie na witaminę B6 i suplementacja witaminy B6

Większe zapotrzebowanie na witaminę B6 występuje u dzieci, kobiet stosujących antykoncepcję hormonalną oraz osób starszych. Regularne spożywanie alkoholu i palenie tytoniu również zwiększają zapotrzebowanie na tę witaminę.

Dobowe zalecane spożycie witaminy B6 na kobietę w ciąży wynosi 1,9 mg. Kobiety w trakcie laktacji powinny zażywać 2,0 mg na dobę.

Objawy niedoboru witaminy B6

Choć witamina B6 występuje powszechnie w produktach spożywczych, obecny sposób żywienia, charakteryzujący się wysokim spożyciem białka zwierzęcego i produktów wysoko przetworzonych, często prowadzi do niedoboru tego składnika w diecie.

Objawy niedoboru witaminy B6 obejmują:

• zmiany skórne, takie jak łuszczenie, rumień i nadmierne rogowacenie,
• limfocytopenię,
• zanik tkanki limfatycznej,
• skrócenie okresu życia erytrocytów,
• niedokrwistość normocytarną,
• zmiany w zapisie EKG,
• nadmierną gromadzenie żelaza w szpiku kostnym, wątrobie i śledzionie,
• zwiększone wydalanie szczawianów z moczem,
• wzrost pobudliwości nerwowej,
• depresję.

Źródła witaminy B6

Jakie są naturalne źródła witaminy B6? Najbogatsze źródła witaminy B6 zwierają: mleko, jaja, wątróbka, mięso wieprzowe, ryby, ziemniaki, pełnoziarniste produkty zbożowe oraz orzeszki ziemne.

6. Biotyna (witamina B7)

Znaczenie witaminy B7 dla organizmu

Biotyna jest niezbędna do przemian aminokwasów, węglowodanów i tłuszczów. Dodatkowo reguluje procesy replikacji i transkrypcji DNA oraz uczestniczy w syntezie protrombiny, ważnej dla procesu krzepnięcia krwi.

Witamina B7 odgrywa ważną rolę w funkcjonowaniu układu nerwowego, szpiku kostnego, gruczołów potowych, tarczycy, jąder, erytrocytów oraz wchłanianiu witaminy C.

Biotyna wpływa również na kondycję skóry – zmniejsza jej łojotok, stymuluje wzrost włosów i paznokci.

Zapotrzebowanie na witaminę B7

Zwiększone zapotrzebowanie na biotynę obserwuje się:

• u kobiet w okresie laktacji,
• przy stosowaniu doustnych środków antykoncepcyjnych,
• u osób spożywających surowe jaja,
• u pacjentów z zaburzeniami tolerancji glukozy, z zespołem krótkiego jelita, leczonych szerokospektralnymi antybiotykami, odżywianych pozajelitowo, poddawanych hemodializie,
• w okresie gojenia i zaleczenia ran spowodowanych oparzeniami.

Dobowe zalecane spożycie witaminy B7 na kobietę w ciąży wynosi 30 µg. Kobiety w trakcie laktacji powinny zażywać 35 µg na dobę.

Skutki niedoboru witaminy B7

Długotrwały niedobór witaminy B7 może prowadzić do opóźnienia rozwojowego u dzieci, natomiast u dorosłych może wywołać:

• zaburzenia funkcji centralnego układu nerwowego,
• zaburzenia metabolizmu kwasów tłuszczowych,
• halucynacje,
• zaburzenia tolerancji glukozy,
• depresję,
• parestezję kończyn dolnych.

Źródła witaminy B7

Biotyna występuje w produktach spożywczych pochodzenia roślinnego oraz zwierzęcego. Dobrym źródłem tej witaminy są: mięso, wątroba, mleko, żółtka jaj, drożdże, warzywa i niektóre orzechy.

Dodatkowo biotyną wzbogaca się soki, napoje owocowe, mleko, mąka i przetwory zbożowe.

7. Witamina B9 (B11) (kwas foliowy w ciąży i nie tylko)

Znaczenie witaminy B9 dla organizmu (kwas foliowy dla kobiet w ciąży i nie tylko)

Dlaczego suplementacja kwasem foliowym jest ważna? Kwas foliowy odgrywa bardzo ważną rolę w zapobieganiu uszkodzeniom cewy nerwowej u płodu. Dodatkowo pozytywnie wpływa na rozwój noworodków.

Kwas foliowy warunkuje prawidłowy rozwój i funkcjonowanie komórek układu nerwowego i krwiotwórczego, jak również innych tkanek, które charakteryzują się intensywnymi podziałami komórkowymi, takich jak nabłonek przewodu pokarmowego.

Witamina B9 działa również ochronnie na komórki skóry przed fotostarzeniem. Poprzez przyspieszenie regeneracji uszkodzonych komórek spowodowanych promieniowaniem UV, wspomaga proces ich naprawy.

Ponadto kwas foliowy redukuje uczucie zmęczenia, wspiera prawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego oraz może pomóc w ochronie organizmu przed rozwojem niektórych nowotworów.

Zapotrzebowanie na witaminę B9 i dawkowanie kwasu foliowego w ciąży (suplementacja kwasem foliowym)

W okresie ciąży witamina B jest bardzo ważna. W kontekście kobiet ciężarnych zwraca się szczególną uwagę na odpowiednią ilość kwasu foliowego w diecie. Dobowe zalecane spożycie witaminy B9 na kobietę w ciąży wynosi 600 µg. Jeśli jesteś kobietą w trakcie laktacji, kwas foliowy należy przyjmować w ilości 500 µg na dobę.

Objawy niedoboru kwasu foliowego

Zwraca się szczególną uwagę na dbałość o odpowiednią ilość kwasu foliowego w diecie kobiet ciężarnych dla prawidłowego rozwoju dziecka. Niedostateczne spożycie witaminy B9 prowadzi do poważnych zaburzeń rozwojowych u płodu oraz komplikacji w trakcie ciąży. Mogą wystąpić poważne wady wrodzone, takie jak bezmózgowie, przepuklina mózgowo-rdzeniowa, trwałe kalectwo, a nawet przedwczesna śmierć płodu.

Jednym z problemów wynikających z niedoboru kwasu foliowego jest niedokrwistość megaloblastyczna, w której ilość hemoglobiny i liczba czerwonych krwinek są niewystarczające do zapewnienia odpowiedniego dostępu tlenu do tkanek.

Niski poziom kwasu foliowego w organizmie może również prowadzić do hiperhomocysteinemii, czyli stanu charakteryzującego się podwyższonym poziomem homocysteiny we krwi.

Brak kwasu foliowego wiąże się również ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia niektórych nowotworów, takich jak rak jelita grubego, trzustki, płuc, macicy i jajnika.

Dodatkowo u osób starszych niedobór witaminy B9 zwiększa ryzyko choroby Parkinsona i Alzheimera.

Źródła pokarmowe witamin B9

W jakich produktach spożywczych znajduje się kwas foliowy? Warzywa liściaste, zielony groszek, bób, buraki, pomidory, nasiona słonecznika, orzechy i owoce cytrusowe są bogatymi źródłami witaminy B9.

Produkty mięsne, mleko i jego przetwory zawierają również pewne ilości tej witaminy. Ponadto produkty zbożowe, zwłaszcza pełnoziarniste chleby, są dobrym źródłem folianów.

8. Kobalamina (witamina B12 w ciąży i nie tylko)

Znaczenie witaminy B12 dla organizmu (właściwości witaminy B12)

Jakie są właściwości witaminy B12? Dlaczego witamina B12 jest ważna dla organizmu? Witamina B12 pełni ważną rolę w procesie tworzenia DNA i jest niezbędna do utrzymania stabilności genomu ludzkiego. Dodatkowo wpływa na syntezę hemoglobiny, DNA i RNA w erytroblastach oraz na produkcję erytrocytów w szpiku kostnym.

Kobalamina odgrywa istotną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu układu nerwowego. Bierze udział w biosyntezie i metabolizmie białek, węglowodanów i tłuszczów. Wspiera także odporność na infekcje.

Zapotrzebowanie na witaminę B12 (przyczyny niedoboru witaminy B12 i suplementacja witaminy B12)

Zwiększone zapotrzebowanie na witaminę B12 występuje m.in. u osób stosujących dietę wegańską, cierpiących na zaburzenia przewodu pokarmowego, niedokrwistość złośliwą, osoby starsze, pacjentów przyjmujących niektóre leki, długotrwale stosujących doustne środki antykoncepcyjne oraz u osób nadużywających alkoholu.

Dobowe zalecane spożycie witaminy B9 na kobietę w ciąży wynosi 2,6 µg. Kobiety w trakcie laktacji powinny zażywać 2,8 µg na dobę.

Objawy niedoboru witaminy B12

Niedobór kobalaminy może objawiać się na różne sposoby, wśród których znajdują się:

• zaburzenia funkcjonowania powłok skórnych, takie jak blady lub żółtoszarawy odcień skóry oraz przedwczesne siwienie włosów,
• problemy hematologiczne,
• zaburzenia miesiączkowania,
• zaburzenia psychiatryczne, w tym obniżenie nastroju, zespoły depresyjne, zaburzenia lękowe,
• problemy ze wzrokiem i słuchem,
• zaburzenia neurologiczne, takie jak obniżona wrażliwość na ból, parestezje (mrowienie, drętwienie), demencja,
• infekcje górnych dróg oddechowych,
• problemy trawienne, takie jak brak apetytu, nudności, wymioty, zaparcia lub biegunki,
• uczucie zmęczenia,
• ataksja (niezdolność do kontroli ruchów mięśniowych) oraz hipotonia mięśniowa (obniżone napięcie mięśniowe),
• wzrost stężenia homocysteiny we krwi, co może zwiększać ryzyko problemów sercowo-naczyniowych.

Źródła witaminy B12 (produkty z witaminą B12)

Gdzie szukać witaminy B12? Kobalamina występuje przede wszystkim w produktach pochodzenia zwierzęcego, takich jak mięso, ryby, owoce morza, mleko i jaja.

Dodatkowo witamina B12 może być dodawana do różnych produktów spożywczych, takich jak płatki zbożowe, mąka, soki i napoje owocowe.

9. Witaminy z grupy B w ciąży. Witaminy dla kobiet w ciąży i nie tylko – podsumowanie

Dlaczego warto podawać witaminę B w ciąży? Jakie znaczenie w ciąży mają witaminy B?

Witaminy z grupy B odgrywają ważną rolę w wielu procesach metabolicznych organizmu. Dlaczego warto dostarczyć witaminy B do organizmu w ciąży?

1. Wsparcie dla rozwoju nerwowego dziecka: kwas foliowy (witamina B9) jest niezwykle istotny dla rozwoju układu nerwowego u płodu. Niedobór tej witaminy może prowadzić do poważnych wad cewy nerwowej, takich jak rozszczep kręgosłupa.
2. Produkcja czerwonych krwinek: witamina B12 jest niezbędna do produkcji czerwonych krwinek, które transportują tlen do tkanek zarówno matki, jak i dziecka. Niedobór tej witaminy może prowadzić do niedokrwistości zarówno u matki, jak i płodu.
3. Regulacja nastroju i zdrowia psychicznego: niektóre witaminy z grupy B, takie jak witamina B6, pomagają w produkcji neuroprzekaźników, które wpływają na regulację nastroju. Ich niedobór może prowadzić do wystąpienia depresji poporodowej u matki.

Jak zapewnić dobrą suplementację odpowiednimi witaminami B dla prawidłowego rozwoju ciąży?

Warto przyjmować witaminy B na co dzień. W diecie przyszłej mamy witamina B powinna być obecna w odpowiednio wysokich ilościach. Aby zapewnić odpowiednią podaż witamin z grupy B w okresie ciąży, należy przestrzegać kilku zasad:

• zbilansowana dieta: zdrowa i zrównoważona dieta bogata w produkty pełnoziarniste, warzywa liściaste, orzechy, nasiona, produkty mleczne oraz chude mięso zapewni prawidłową podaż witaminy B,
• suplementacja: w niektórych przypadkach zaleca się suplementację witaminami z grupy B, przede wszystkim kwasem foliowym i witaminą B12, zwłaszcza jeśli istnieje ryzyko niedoboru lub jeśli zalecana dieta nie jest wystarczająca.

Witaminy z grupy B odgrywają bardzo ważną rolę w okresie ciąży. Wpływają na zdrowie zarówno matki, jak i dziecka. Zapewnienie odpowiedniej podaży tych witamin poprzez zrównoważoną dietę i suplementację jest istotne dla zapobiegania powikłaniom zdrowotnym w czasie ciąży. Dbanie o odpowiednią podaż witamin B to jeden z kluczowych elementów dbałości o zdrowie przyszłej mamy i rozwijającego się dziecka.

Bibliografia:

1. Irasiak M., Tiamina – Witamina B1. Źródła, objawy niedoboru i nadmiaru, online: Tiamina – Witamina B1. Źródła, objawy niedoboru i nadmiaru (org.pl), dostęp: 29.02.2024.
2. Kuczek J., Witamina B3 (niacyna) – źródła w diecie, funkcje w organizmie, online: Witamina B3 (niacyna) – źródła w diecie, funkcje w organizmie (org.pl), dostęp: 29.02.2024.
3. Moczulska K., Witamina B2. Ryboflawina – normy, źródła i funkcje w organizmie, online: Witamina B2. Ryboflawina – normy, źródła i funkcje w organizmie (org.pl), dostęp: 29.02.2024.
4. Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie, pod red. M. Jarosz, E. Rychlik, K. Stoś, J. Charzewska, online: Normy żywienia 2020 – Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej (gov.pl), dostęp: 29.02.2024.
5. Tobiś K., Biotyna, Witamina H, Witamina B7 – co to za substancja?, online: Biotyna, Witamina H, Witamina B7 – co to za substancja? (org.pl), dostęp: 29.02.2024.
6. Witaminy, pod red. M. Friedrich, Szczecin 2020.
7. Wojciechowska W., Witamina B5 – kwas pantotenowy. Źródła i funkcje w organizmie, online: Witamina B5 – kwas pantotenowy. Źródła i funkcje w organizmie (org.pl), dostęp: 29.02.2024.
8. Wojsiat J., Kwas foliowy – witamina B9. Źródła, normy, objawy niedoboru i nadmiaru, online: Kwas foliowy – witamina B9. Źródła, normy, objawy niedoboru i nadmiaru (dietetycy.org.pl), dostęp: 29.02.2024.