Humoralizm – poznaj medycynę dawnych czasów!

Fizjologią ludzkiego organizmu interesowano się od najdawniejszych czasów. Najstarsze cywilizacje często opierały wiedzę o człowieku na teoriach kosmogonicznych (dotyczących pochodzenia i istoty wszechświata). Przez wieki ars medica (sztuka medyczna) rozwijała się, a spore znaczenie w tym rozwoju odegrał humoralizm, inaczej medycyna humoralna.

1. Ciało ludzkie w wierzeniach najstarszych cywilizacji

Starożytni Sumerowie uważali, że człowiek jest cząstką wszechświata, a najważniejszym elementem organizmu była dla nich krew.

Poglądy Sumerów przejęły ludy Asyrii i Babilonii. Wierzyły one, że wszystkie narządy znajdujące się w ludzkim ciele są podporządkowane planetom, które wywierały na nie wpływ i decydowały o zdrowiu lub chorobie. Niebo było podstawowym źródłem informacji – zmiany, które obserwowano na niebie, powodowały zmiany w człowieku.

Starożytni Egipcjanie wierzyli, że ludzkie ciało jest zbudowane z czterech elementów:

• ziemi,
• wody,
• ognia,
• powietrza.

Wpływ na działanie narządów miały mieć bóstwa, a w fizjologii szukano analogii do zjawisk przyrodniczych (tętno porównywano do wzbierającego i opadającego Nilu, naczynia do kanałów nawadniających).

Chińczycy twierdzili, że człowiek jest częścią wszechświata. Wszelkie istnienie miało pochodzić od równowagi dwóch sił: yin i yang. Te dwa czynniki wzajemnie na siebie oddziaływały i dopełniały się. Także funkcjonowanie organizmu było uzależnione od ich równowagi.

Społeczeństwo starożytnych Indii wierzyło, że podstawą budowy wszechświata i organizmu ludzkiego jest pięć praelementów:

• gleba,
• woda,
• ogień,
• powietrze,
• eter.

Pięciu żywiołom miało odpowiadać pięć zmysłów, a za główne składniki ciała przyjęto: powietrze, śluz, żółć i ogień organiczny.

2. Jońscy filozofowie przyrody – korzenie medycyny humoralnej

Dzięki ruchowi handlowemu wraz z towarami przedostały się do Grecji poglądy wspomnianych wcześniej cywilizacji. Przejęli je jońscy filozofowie przyrody i dodali do nich własne spostrzeżenia.

W koncepcjach tych mędrców człowiek i otaczająca go przyroda stanowili jedność. Koncentrowali się oni zwłaszcza na prawach rządzących światem i zagadnieniu pramaterii, czyli pierwotnej materii, z której miał powstać wszechświat.

Próby rozwiązania problemu pramaterii doprowadziły do sprecyzowania trzech koncepcji. Jeden z jońskich filozofów przyrody – Tales z Miletu – za pramaterię przyjął wodę, a tym samym dał podstawę humoralizmowi. Jego poglądy przyjęły kolejne greckie szkoły filozofów (knidyjska i koska).

Koncepcja Talesa z Miletu była podstawą szkoły knidyjskiej, w której zaczęła się rozwijać teoria humoralna. Jak wspomniano, za pramaterię uznano wodę, więc gdy równowaga organizmu została zachwiana (pojawiała się choroba), rozwiązania problemu szukano w płynach. Głównymi sokami w ludzkim ciele miały być żółć i śluz. Równowagę soków nazywano krazją, a jej zaburzenie – dyskrazją.

Teoria humoralna rozwinęła się w pełni za sprawą szkoły koskiej, której głównym przedstawicielem był Hipokrates. Za stan zdrowia lub choroby miały odpowiadać płyny:

• krew (sangius),
• śluz (phlegma),
• żółć (chole),
• czarna żółć (melas chole).

Ciało było zdrowe, gdy pomiędzy płynami panowała równowaga. Cztery soki miały też być związane z porami roku: krew – wiosna, żółć – lato, czarna żółć – jesień, śluz – zima.

3. Galen i Awicenna – kontynuatorzy medycyny humoralnej

Na teorii humoralnej przez lata opierali się kolejni lekarze. Pojawiła się ona także w dziełach Galena, którego uznaje się za jednego z najwybitniejszych lekarzy starożytności. Stworzony przez niego pełny system medycyny, który opierał się na nauce o jakościach i sokach, przetrwał wieki. Poparł go racjonalnymi dowodami i filozofią swoich czasów. Dlatego trudno go było podważyć kolejnym pokoleniom lekarzy.

Według przekonań Galena organizm jest stworzony z czterech praelementów: ognia, wody, ziemi, powietrza. Tym elementom odpowiadają cztery jakości: ciepło, wilgoć, zimno, suchość. W organizmie znajdować się miały cztery soki: krew (w sercu), śluz (w mózgu), żółta żółć (w wątrobie) i czarna żółć (w śledzionie).

Każdy z soków charakteryzowały cechy:

• krew miała być wilgotna i ciepła,
• śluz – zimny i wilgotny,
• żółta żółć – ciepła i sucha,
• czarna żółć – sucha i zimna.

Brak równowagi między sokami prowadzi do powstania stanów chorobowych. Lekarz mógł zalecić na chorobę odprowadzenie zepsutych soków z ciała, leczenie farmakologiczne lub uregulowanie trybu życia. Panowała zasada, że przeciwne leczy się przeciwnym. Galen cenił także dietetykę. Uważał, że styl życia i dieta mają wpływ na funkcjonowanie organizmu, ponieważ pożywienie jest tworzywem dla powstania soków.

Nauka Galena była kontynuowana przez arabskich lekarzy. W swoich pracach opierali się zwłaszcza na jego poglądach. Ogromną zasługą lekarzy-filozofów arabskich jest to, że uporządkowali oni wiedzę Galena i zebrali ją w encyklopediach i podręcznikach.

4. Postrzeganie choroby i jej leczenie w średniowieczu

Lekarze średniowiecznej Europy powtarzali wiedzę starożytnych uczonych w wydaniu arabskim. Humoralizm był więc ciągle obecny.

W średniowieczu uważano, że choroba powoduje gnicie organizmu i najczęściej postrzegano ją jako karę od Boga za popełnione grzechy. Proces leczenia należało rozpocząć od uleczenia duszy.

Na wszelkie choroby miały pomagać przedmioty, które były niezniszczalne, odporne na gnicie (leczenie przeciwieństwem): kamienie szlachetne, złoto, perły. Według ówczesnych przekonań choroba rozprzestrzeniała się przez dotyk, dlatego noszenie przy sobie wspomnianych „lekarstw” miało leczyć chorych, ale też zabezpieczać przed chorobami. Z czasem zaczęto je spożywać w formie sproszkowanej.

Leczniczą moc miały mieć także sól i przyprawy, zwłaszcza ostre i korzenne, oraz cebula i czosnek. Używano ich do konserwowania mięsa, stąd powstało przekonanie, że i ciało ochronią przed gniciem.

W XV wieku rozpowszechniła się w Europie umiejętność przeprowadzania destylacji i popularny w lecznictwie stał się alkohol. Posiadał właściwości konserwujące, a dodatkowo był płynem mokrym i zimnym, jednak wysuszał i powodował uczucie pieczenia, co nie było bez znaczenia dla humoralizmu. W połączeniu z przyprawami stawał się panaceum – miał wypędzać z organizmu wilgoć i zepsute humory.

5. Nowożytność – rozkwit medycyny humoralnej

W renesansie odkrycia starożytnych zaczęły się przenikać z tradycjami medycznymi średniowiecza. Lekarze zakładali, że w organizmie istnieją cztery substancje (humory lub wilgotności): krew, śluz, żółć, czarna żółć, które nawiązują do czterech żywiołów: ziemi, wody, ognia, powietrza.

Każdy z humorów miał swoje właściwości (o czym wspomniano wcześniej). Przewaga jednego z humorów miała wpływ na temperament człowieka:

• u sangwiników przeważała krew,
• u choleryków – żółć,
• u melancholików – czarna żółć,
• u flegmatyków – śluz.

Według nowożytnych medyków chorobę powodowało zepsucie humorów, czyli zaburzenie balansu pomiędzy nimi. Najbardziej miały zagrażać zdrowiu humory o właściwościach wilgotnych i zimnych. I dorośli, i dzieci musieli zadbać, by wnętrze ich ciała było ciepłe i suche.

Oprócz braku harmonii pomiędzy humorami, zagrożeniem dla organizmu były też jady odkładające się na skutek nieprawidłowej diety. Należało je usunąć, by nie doprowadziły do choroby. Złe samopoczucie mogła też powodować wilgoć, którą kojarzono z gniciem. Zalecano unikać wody, ze względu na jej wilgotne i zimne właściwości. Niezdrowe były mgły, częste opady deszczu i wiatry, zwłaszcza południowe.

Bardzo niebezpieczne dla zdrowia było morowe powietrze, które niosło chorobę i powodowało epidemie. Przez pory w skórze przenikało ono wraz z trującym jadem do organizmu. By się przed nim uchronić, zalecano unikać przebywania na słońcu, przemęczenia i wysiłku fizycznego (zmęczony człowiek częściej oddycha) oraz kąpieli (odtykały kanały w skórze, przez które morowe powietrze dostawało się do organizmu).

Należało unikać miejsc, nad którymi unosiły się cuchnące opary (np. bagien). Najlepiej było zamknąć okna i jak najrzadziej wychodzić z domu, wtedy zmniejszało się ryzyko zarażenia. Chorobę miało przynosić powietrze o nieprzyjemnym zapachu, dlatego uważano, że działanie lecznicze mają przyjemne aromaty. By pozbawić powietrze szkodliwej mocy i wyleczyć chorych, wąchano aromatyczne rośliny, okadzano, skrapiano octem lub palono ogniska.

Jak leczono w nowożytności – przykłady

Teoria humoralna głosiła, że choroba powstaje na skutek braku harmonii między humorami, dopuszczała jednak możliwość zatrucia organizmu morowym powietrzem.

Uważano też, że o stanie zdrowia (kompozycji humorów) świadczą barwa, mętność, zapach czy nawet smak moczu. Chorych leczono tak, jak przy innych chorobach – poprzez pozbycie się niepożądanej substancji z organizmu (krwiopusty, wywoływanie wymiotów, potów i przeczyszczenia). Z upływem czasu zauważono, że przyczyną chorób może być również zepsuta żywność, mętna woda o nieprzyjemnym zapachu lub sami chorzy.

Przykładano wagę do diety, ponieważ humory w organizmie brały się z pożywienia. Spożywano między innymi smażone mięso psa, które miało osuszać i rozgrzewać, mięso dzika i kozy, które zwiększało ilość krwi, z kolei mięso ptaków uznawano za suche i lekkie. Jaja, mleko i mięso młodych zwierząt także były pożądane w diecie, ponieważ kojarzono je z początkiem życia. Unikano mięsa zwierząt, które zamieszkiwały środowiska wilgotne i mokre. Stosowano alkohol i przyprawy ze względu na ich właściwości osuszające i ostrość.

W XVI i XVII wieku w lecznictwie popularna była szkoła postępowania czynnego. Lekarze twierdzili, że natura nie poradzi sobie sama ze szwankującym organizmem (przedstawianym jako system zbiorników, rurek i kanalików), dlatego, by uniknąć choroby, należy oczyszczać ciało. Zalecano więc upuszczanie krwi, wywoływanie potów, wymiotów i przeczyszczenia, które miały oczyszczać organizm z nadmiaru humorów i regulować ich poziom.

6. Humoralizm – podsumowanie

Medycyna humoralna ewoluowała na przestrzeni wieków. Poglądy starożytnych mędrców stanowiły jej podstawę, a interpretacja i praktyka ulegały przemianie. Mimo że w medycynie nowożytnej pojawiło się wiele nowych odkryć i mimo krytyki medycyny humoralnej pozostawała ona niepodważalna i uznawana za doskonałą (miała się dobrze przez cały okres nowożytny). Powodem tego było formułowanie nowych odkryć w duchu humoralizmu, który tłumaczył funkcjonowanie organizmu w całościowy sposób. Nowe poglądy, nawet gdy odbiegały od obowiązującej doktryny, z czasem zostawały do niej przyłączane.

Bibliografia:

1. Historia medycyny, red. T. Brzeziński, Warszawa 1988.
2. Kronika medycyny, oprac. pod kierunkiem M. B. Michalika, Warszawa 1994.
3. Węglorz J., Zdrowie, choroba i lecznictwo w społeczeństwie Rzeczypospolitej XVI–XVII wieku, Toruń 2015.